VN: Sửa luật Lao động - va chạm ý thức hệ?

PGS. TS. Phạm Quý Thọ Học Viện Chính sách & Phát triển

Bản quyền hình ảnh Getty Images Image caption Công nhân làm việc trong một nhà máy dệt ở Đà Lạt, Lâm Đồng, thuộc cao nguyên trung phần Việt Nam

Ngày 21/10, kỳ họp thứ 8, Quốc hội khoá XIV khai mạc tại Hà Nội. Sửa đổi Bộ luật lao động hiện hành là một trong những nội dung tranh luận nóng tại kỳ họp này. Bản chất sâu xa là sự va chạm giữa ý thức hệ chủ nghĩa cộng sản và chủ nghĩa thực dụng.

Kết quả sẽ là một phương án thoả hiệp khả dĩ. Bài viết giải thích rõ hơn vấn đề này. Ngoài ra, Bộ luật lao động sửa đổi có thể được thông qua trước sức ép của việc tham gia các hiệp định quốc tế về tự do thương mại và đối tác toàn diện.

Bộ luật lao động về bản chất thể hiện mối quan hệ ba bên giữa người lao động, giới chủ và nhà nước. Ranh giới này được dần làm rõ trong quá trình chuyển đổi nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung sang thị trường, bắt đầu từ chủ trương đổi mới tại Đại hội 6 Đảng CSVN năm 1986.

Ý thức hệ xã hội chủ nghĩa, trong đó có các nội dung như về đấu tranh giai cấp, bóc lột sức lao động, toàn dụng lao động… khiến Bộ luật lao động ra đời vào năm 1994, muộn hơn một số luật có tính chất thị trường như Luật Công ty năm 1990 và Luật Doanh nghiệp tư nhân năm 1990…

Trong quá trình thực thi Bộ luật này luôn chứa đựng yếu tố 'bất ổn' bởi quá trình chuyển đổi nền kinh tế sẽ làm thay đổi ý thức hệ XHCN, bởi vậy Bộ luật lao động từ khi được ban hành đến nay đã nhiều lần sửa đổi, nhất là sau khi sửa đổi Hiến pháp năm 2013.

Thị trường lao động phát triển thấp và 'bất ổn'

Bản quyền hình ảnh Getty Images Image caption Các công nhân làm việc trong một nhà máy lắp ráp xe hơi thuộc hãng Ford ở Hải Dương, miền Bắc Việt Nam

Bộ luật lao động phải biểu thị mức độ phát triển thị trường lao động. Việc sửa đổi nhiều lần Bộ luật này phản ánh trình độ phát triển thấp và tính chất 'bất ổn' của thị trường lao động Việt Nam.

Khoảng gần 60 triệu lao động phân bổ theo khu vực, vùng miền, địa phương… rất khác nhau về số lượng, chất lượng, tình trạng và tính chất việc làm, thất nghiệp, thu nhập, tiền công… 

Nguyên nhân sâu xa của thực trạng trên là rào cản từ ý thức hệ XHCN - nền tảng tư tưởng của Đảng Cộng sản toàn trị đối với sự chuyển đổi nền kinh tế sang thị trường
PGS. TS. Phạm Quý Thọ

Tính linh hoạt của thị trường lao động đang tăng lên cùng với chính sách khuyến khích kinh doanh, nhưng một cấu thành quan trọng của nó là cán bộ, công chức, viên chức trong hệ thống chính trị vẫn đông đảo, khó tinh giản, được hưởng lương và chi tiêu thường xuyên chiếm gần 70% ngân sách nhà nước làm 'méo mó' thị trường. Ngoài ra, phải kể thêm hơn 6.000 các đơn vị sự nghiệp công lập, các doanh nghiệp nhà nước… góp phần tạo thêm gánh nặng cho ngân sách.

Sự thiếu gắn kết các bộ phận của thị trường luôn tạo ra biên độ giao động lớn của giá cả sức lao động bởi cung và cầu khác biệt về số lượng, chất lượng và cấu trúc. Trong một số bộ phận lao động có việc làm, đặc biệt khu vực phi kết cấu, nhà nước không thể kiểm soát được thu nhập hay tiền lương thực tế.

Một số chính sách điều chỉnh quan hệ lao động vẫn mang tính chất 'dò đá qua sông'. Mức tiền lương tối thiểu được xác định theo cơ chế đồng thuận của đại diện ba bên: VCCI (giới chủ hay Phòng Thương mại Công nghiệp Việt Nam) - Tổng liên đoàn (người lao động) và Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội (nhà nước), nhưng vẫn chỉ là phép thử chính sách đối với nền kinh tế nói chung và thị trường lao động nói riêng khi thiếu những luận cứ thuyết phục.

Nguyên nhân sâu xa của thực trạng trên là rào cản từ ý thức hệ XHCN - nền tảng tư tưởng của Đảng Cộng sản toàn trị đối với sự chuyển đổi nền kinh tế sang thị trường trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế phức tạp hiện nay.

Va chạm ý thức hệ

Theo Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) ngoài các điểm cải tiến, có bốn điểm mới trong dự án sửa đổi Bộ luật lao động lần này gồm: Người lao động có quyền được thành lập hoặc gia nhập tổ chức đại diện cho người lao động theo sự lựa chọn của họ; Định nghĩa về quấy rối tình dục tại nơi làm việc; Phụ nữ không còn bị cấm làm một số loại hình công việc; Mở rộng bảo vệ pháp luật tới người lao động làm thuê không có hợp đồng lao động bằng văn bản. 

Bản quyền hình ảnh Getty Images Image caption Tác giả đặt vấn đề về việc có va chạm ý thức hệ khi sửa luật lao động ở Việt Nam

Như vậy, những vấn đề thảo luận sôi nổi tại nghị trường có thể chia thành hai nhóm: Một là, vấn đề mang tính kỹ thuật như mở rộng khung thỏa thuận về thời gian làm thêm; tuổi nghỉ hưu; vấn đề tiền lương; Hai là, vấn đề 'nhạy cảm' với hệ tư tưởng XHCN như mở rộng quyền đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động; về tổ chức đại diện người lao động; thương lượng tập thể, thỏa ước lao động tập thể; đình công…

Quan sát phiên thảo luận tại hội trường về 'vấn đề kỹ thuật' cho thấy hai luồng ý kiến khác nhau và xoay quanh việc bảo vệ quyền lợi cho vị trí mỗi đỉnh tam giác quan hệ: người lao động - giới chủ và nhà nước.

Trong khi có một số ý kiến nêu tình cảnh 'đáng thương' của người lao động, đặc biệt lao động nữ và việc viện dẫn lý thuyết của Karl Marx rằng việc giảm giờ làm là cấp bách, thậm chí bây giờ giảm đã là 'quá muộn'…, thì đại diện giới chủ, 'các nhà đầu tư' như Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) lại cho rằng Bộ Luật Lao động có tác động đáng kể đến môi trường kinh doanh và quá trình hội nhập kinh tế của Việt Nam, bởi vậy nếu so sánh với một số quốc gia láng giềng thì nên tăng giờ làm thêm trong năm, giảm suất lương giờ làm thêm, không quy định quá nhiều ngày nghỉ…

Họ khuyến nghị nên bổ sung các điều khoản khuyến khích tính linh hoạt của thị trường lao động như cơ chế thoả thuận giữa người lao động và người sử dụng lao động để tao khung pháp lý cho các doanh nghiệp phát triển.

Các nhà quan sát chuyên môn cho rằng cơ quan chủ trì đề án sửa đổi là Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội, trong báo cáo trước Quốc hội chưa đưa ra được những luận cứ khoa học và thực tiễn đủ tin cậy góp phần làm cho việc tranh luận của các đại biểu càng trở nên gay gắt và cảm tính.

Sức ép hội nhập kinh tế quốc tế

Bản quyền hình ảnh Getty Images Image caption Chủ tịch Quốc hội Việt Nam Nguyễn Thị Kim Ngân tiếp lãnh đạo Bắc Hàn Kim Jong-un trong một cuộc gặp ở Hà Nội hôm 01/3/2019

Một trong những yêu cầu sửa đổi Bộ luật Lao động lần này là một mặt sao cho đúng với đường lối của Đảng cộng sản, mặt khác đáp ứng quá trình hội nhập kinh tế quốc tế.

Nói cụ thể, việc sửa đổi là cấp bách trước sức ép của việc ký kết và thực thi Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) và Hiệp định Thương mại tự do Liên Âu - Việt Nam (EVFTA).

Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Thị Kim Ngân vào đầu năm 2019 đã 'nhắc nhở' cơ quan soạn thảo khẩn trương trình dự án sửa đổi Bộ luật lao động trước chuyến đi công tác của bà đến châu Âu để vận động cho việc ký EVFTA.

Thách thức lớn nhất hiện nay sẽ là việc thảo luận nhóm vấn đề 'nhạy cảm' đối với hệ tư tưởng của Đảng cộng sản. Đó là về tổ chức đại diện người lao động, thương lượng tập thể, đình công… 
PGS. TS. Phạm Quý Thọ

Thách thức lớn nhất hiện nay sẽ là việc thảo luận nhóm vấn đề 'nhạy cảm' đối với hệ tư tưởng của Đảng cộng sản. Đó là về tổ chức đại diện người lao động, thương lượng tập thể, đình công…

Sức ép hội nhập kinh tế quốc tế trong bối cảnh phức tạp hiện nay liệu có thể trông đợi một phương án khả dĩ cho vấn đề trước khi có một tổ chức công đoàn độc lập thực sự và các luật về thành lập các tổ chức, luật biểu tình tương ứng?

Tuy nhiên, theo quan sát của tôi, chính sách phát triển kinh tế thực dụng trong nước và sự tích cực hội nhập kinh tế quốc tế trong thời gian gần đây đã làm cho ý thức hệ XHCN trở nên 'linh hoạt' hơn.

Ngoài ra, sự lãnh đạo mang tính tập thể của Đảng cộng sản vẫn được duy trì khiến cho các quyết sách bớt duy ý chí.

Bởi vậy, vẫn có hy vọng Quốc hội khoá XIV có thể sẽ thông qua dự án Bộ luật sửa đổi năm 2019 với phương án khả dĩ chấp nhận.

Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, nguyên Chủ nhiệm Khoa Chính sách công, Học viện Chính sách & Phát triển, Bộ Kế hoạch & Đầu tư, Việt Nam.

https://www.bbc.com/vietnamese/forum-50182495