PHẢI CHĂNG SỰ KẾT THÚC CỦA PUTIN ĐÃ BẮT ĐẦU?

Các chế độ độc tài bề ngoài có vẻ ổn định — mãi cho đến lúc chúng thực sự mất ổn định

By Andrea Kendall-Taylor and Erica Frantz

Foreign Affairs

March 2, 2022

Trần Ngọc Cư  dịch

Cuộc tấn công của Tổng thống Nga Vladimir Putin vào Ukraine đã là một thời điểm làm sáng tỏ vấn đề. Kể từ khi ông lên nắm quyền vào năm 2000, nhiều nhà lãnh đạo phương Tây đã cố gắng hợp tác, thích ứng hoặc đàm phán với ông. Nhưng bằng cách lao vào một cuộc chiến lựa chọn [war of choice] chống lại một quốc gia mà ông tuyên bố là không có quyền hiện hữu, Putin đã buộc cộng đồng quốc tế phải thấy rõ chân tướng của ông: một nhà lãnh đạo hiếu chiến với khả năng hủy diệt đáng sợ.

Hậu quả của cuộc tấn công này là các biện pháp đều khắp và mới mẻ nhằm hạn chế và kềm kẹp ông ta — các lệnh trừng phạt nhằm vào các tổ chức tài chính của Nga, cấm máy bay Nga bay qua không phận EU và tăng cường việc vận chuyển vũ khí tới Ukraine. Ngay cả Đức, từ lâu vẫn do dự đối đầu với Putin, đã đồng ý loại trừ các ngân hàng Nga khỏi hệ thống nhắn tin tài chính SWIFT, đảo ngược lệnh cấm cung cấp vũ khí từ lâu cho các khu vực xung đột và tăng đáng kể chi tiêu quân sự. Cuộc xâm lược của Nga vào Ukraine đã gây ra một sự thay đổi to lớn trong nhận thức quốc tế về Putin và những gì cần phải làm để đối đầu với ông ta.

Một sự thay đổi to lớn như vậy cũng có thể đang diễn ra bên trong nước Nga. Trong suốt nhiệm kỳ của mình, Putin đã duy trì mức độ ủng hộ tương đối cao của công chúng phần lớn nhờ vào khả năng khôi phục tăng trưởng và ổn định kinh tế sau cuộc khủng hoảng những năm 1990. Mặc dù hầu hết người Nga có ít ảo tưởng về nhà lãnh đạo của họ, nhận ra sự tham nhũng có lợi cho bản thân ông và giới chóp bu xung quanh ông, nhưng hầu hết người Nga vẫn không thể tin được rằng Putin sẽ phát động một cuộc chiến tranh quy ước lớn chống lại các người láng giềng Ukraine của họ. Trong nhiều tháng, nhiều nhà phân tích, nhà bình luận và người dân Nga đều tin rằng Putin sẽ không tham gia vào một hành động gây hấn như vậy. Tin tức về chiến tranh và các hệ lụy kinh tế sau đó đã khiến người Nga có cái nhìn khác về cả Putin và nước Nga; nước Nga hôm nay không giống như nước Nga tuần trước.

Theo hiểu biết phổ biến của nhiều người, Putin có thể sẽ sống sót sau bất kỳ phản ứng dữ dội nào trong nước. Điều đó rất có thể đúng. Trong các chế độ độc tài cá nhân - nơi quyền lực tập trung trong tay một cá nhân thay vì được chia sẻ bởi một đảng, một chính quyền quân sự [military junta] hoặc một hoàng gia - người lãnh đạo hiếm khi bị mất chức vì lý do chiến tranh, ngay cả khi họ gặp phải thất bại. Đó là vì các giới tinh hoa khác không đủ mạnh để buộc nhà độc tài phải chịu trách nhiệm cũng như vì các tầng lớp dân chúng trong nước ít có cơ hội trừng phạt các nhà lãnh đạo về các hành động của họ. Nhưng vấn đề liên quan các chế độ đàn áp như nước Nga của Putin là, bề ngoài chúng thường có vẻ ổn định mãi cho đến tận giờ phút sự ổn định đó không còn nữa. Putin đã mạo hiểm lớn trong việc tấn công Ukraine, và có một rủi ro - một rủi ro dường như đang tăng lên - có thể đánh dấu bước khởi đầu cho sự kết thúc của ông.

PHÁO ĐÀI NGA

Có nhiều lý do chính đáng để tin rằng Putin có thể chịu được phản ứng dữ dội từ cuộc chiến của mình. Trong năm qua, ông đã dồn nhiều nỗ lực để trấn áp xã hội dân sự, phe đối lập chính trị, các nhà báo và môi trường thông tin của Nga. Việc chế độ đầu độc thô bạo lãnh tụ đối lập người Nga Alexei Navalny và cấm nhóm Đài tưởng niệm, một tổ chức công dân về nhân quyền quan trọng nhất của đất nước thời hậu Xô Viết, đã cho thấy rõ quyết tâm của chế độ trong việc sử dụng đàn áp để duy trì quyền kiểm soát. Người Nga đã nhận được thông điệp này. Theo cuộc thăm dò của Trung tâm Levada vào năm 2021, 52% người Nga lo sợ đàn áp tập thể và 58% sợ rằng họ sẽ bị chính quyền bắt giữ một cách tùy tiện hoặc bị ám hại bằng cách khác — các chỉ số này cao nhất kể từ năm 1994. Sự gia tăng đàn áp như vậy là phổ biến vào cuối nhiệm kỳ của những người chuyên quyền lâu năm. Những nhà độc tài càng nắm quyền lâu năm, họ càng đánh mất sự tiếp xúc với xã hội và họ càng ít có công trạng gì để cống hiến cho người dân của mình. Do đó, họ có rất ít các phương cách khác để duy trì sự thống trị của mình.

Cùng với việc đàn áp, Putin có thể thao túng môi trường thông tin của Nga, định hình sự hiểu biết của nhiều người Nga về các sự kiện ở Ukraine. Hiện đã xảy ra tình trạng các cơ quan an ninh của Nga đang sách nhiễu những cá nhân đăng thông điệp phản chiến trên mạng xã hội và kiểm duyệt các dữ kiện và chi tiết về cuộc chiến. Nhà cầm quyền cũng tiến hành đóng cửa Echo Moskvy, một đài phát thanh độc lập phát sóng ở Nga từ năm 1990. Mặc dù các thế hệ trẻ nhận được nhiều thông tin hơn từ các kênh truyền thông không do nhà nước kiểm soát, chế độ này vẫn chiếm ưu thế trong không gian thông tin. Trước khi Nga đưa quân xâm lược Ukraine, các cuộc thăm dò cho thấy phần lớn người Nga ủng hộ việc công nhận các khu vực ly khai do Nga hậu thuẫn ở miền đông Ukraine là các quốc gia độc lập và họ đổ lỗi cho Ukraine và NATO về cuộc xung đột này.

Sự kết hợp giữa đàn áp và kiểm soát thông tin có thể giúp ngăn chặn các cuộc biểu tình phản chiến của Nga tiếp diễn. Cho đến nay, chế độ đã bắt giữ hơn 5.000 người vì đã tích cực xuống đường chống lại sự xâm lược của Nga, điều này có thể ngăn cản những người khác tham gia. Mặc dù một số người Nga khác có thể sẵn sàng liều bị bắt giữ nếu họ nghĩ rằng các cuộc biểu tình sẽ bùng phát to lớn, nhưng chế độ kiểm duyệt khiến những người biểu tình tiềm năng khó biết có bao nhiêu công dân đang bất bình với cuộc chiến. Rất có thể, chế độ Putin sẽ chỉ tăng cường đàn áp hơn nữa để đối phó với một công chúng Nga bất ổn hơn. Các chế độ do cá nhân lãnh đạo thường sử dụng đàn áp để đáp lại các cuộc biểu tình hơn là các chế độ chuyên quyền khác, và họ đặc biệt có khả năng làm như vậy khi lao vào các cuộc xung đột lãnh thổ theo chủ nghĩa bành trướng (như Putin đã làm với Ukraine). Hơn nữa, nhiều người Nga vì chán ghét Putin sẽ chọn con đường rời khỏi Nga, như một số người đã làm, việc này sẽ giảm bớt áp lực gia tăng đối với chế độ.

Putin cũng đã bỏ ra nhiều công sức để đề phòng một mối đe dọa khác: sự đào tẩu của giới tinh hoa. Trong cuộc họp hội đồng an ninh quốc gia được dàn dựng kỹ lưỡng, Tổng thống Nga đã buộc từng thành viên trong nhóm của ông công khai cam kết ủng hộ quyết định công nhận nền độc lập của Donetsk và Luhansk, hai khu vực ly khai ở miền đông Ukraine. Điều này làm giảm khả năng đào tẩu một cách đáng tin của các thành viên hội đồng và cho rằng Putin đang đưa Nga đi sai hướng. Tương tự như vậy, Putin đã triệu tập các doanh nhân quyền lực nhất của đất nước mình một ngày sau khi chiến dịch chống lại Ukraine bắt đầu để thảo luận về những cú sốc kinh tế sẽ xảy ra sau đó. Mục tiêu của Putin rất rõ ràng - hãy nhắc họ nhớ rằng số phận của họ gắn liền với việc ông tiếp tục nắm quyền.

TẤT CẢ SỤP ĐỔ

Nhưng cũng có những lý do chính đáng khiến tình thế có thể thay đổi. Bất chấp sự đàn áp, các cuộc biểu tình vẫn diễn ra tại hơn 58 thành phố trên khắp nước Nga. Các cuộc biểu tình ban đầu đáng chú ý không chỉ vì sự dũng cảm mà chúng phản ánh mà còn về tiềm năng mà chúng nắm giữ - các cuộc biểu tình ở các chế độ đàn áp cao có nhiều khả năng thành công hơn các cuộc biểu tình trong môi trường ít đàn áp hơn. Đó là bởi vì khi mọi người xuống đường ngay cả khi cái giá phải trả vì làm như vậy là rất cao, nó sẽ gửi một tín hiệu mạnh mẽ đến các công dân khác rằng sự bất đồng quan điểm của họ được chia sẻ. Bằng cách này, các cuộc biểu tình phản chiến ban đầu này có khả năng châm ngòi cho sự chống đối dây chuyền. Việc người Nga coi cuộc chiến của Putin là phi nghĩa và nghiêm trọng khiến nó đặc biệt có khả năng gây ra phản ứng dữ dội trên diện rộng. Đó là những khoảnh khắc của sự bất công trầm trọng có khả năng huy động mọi người lớn nhất - như khi người bán trái cây Tunisia Mohamed Bouazizi tự thiêu sau khi các quan chức địa phương làm nhục anh ta và tịch thu đồ của anh ta, khai mạc Mùa xuân Ả Rập năm 2011.

Cuộc chiến cũng có những người phản đối nổi tiếng và có ảnh hưởng trong nước — và họ không chỉ là những nhà bất đồng chính kiến vốn được nhiều người biết đến. Một số nhân vật nổi tiếng của Nga đã ký những lá thư phản đối chiến tranh. Ngôi sao quần vợt người Nga Andrei Rublev đã viết “Xin đừng có chiến tranh” trên một máy quay phim truyền hình. Trưởng phái đoàn Nga tại một hội nghị khí hậu lớn của Liên hợp quốc đã xin lỗi về cuộc xâm lược Ukraine của đất nước ông và con gái của thư ký báo chí của Putin được cho là đã đăng "đừng có chiến tranh" trên tài khoản Instagram của mình. (Cô ấy đã xóa nó vài giờ sau đó.) Thậm chí có những dấu hiệu cho thấy các nhà tài phiệt thân tín của Putin đang trở nên khó chịu. Cựu trùm năng lượng Anatoly Chubais đã đăng một bức ảnh của Boris Nemtsov, một nhà lãnh đạo đối lập Nga bị sát hại trước Điện Kremlin, trên trang Facebook của mình. Tỷ phú Nga Oleg Deripaska kêu gọi hòa bình và đàm phán.

Ngay cả khi hành động của Putin không nhanh chóng đẩy ông ta khỏi quyền lực, cuộc chiến ở Ukraine sẽ tạo ra những lỗ hổng lâu dài. Các biện pháp trừng phạt kinh tế nặng nề đã làm giảm giá trị của đồng rúp, và thiệt hại kinh tế dự kiến sẽ ngày càng gia tăng. Theo thời gian, điều này có thể làm suy yếu Putin trong nước. Các chế độ độc tài cá nhân thường cắt giảm chi tiêu của chính phủ khi phải đối mặt với các lệnh trừng phạt, khiến cuộc sống của những người dân trung bình trở nên khó khăn hơn và làm tăng tỷ lệ bất ổn ngày càng tăng. Các biện pháp trừng phạt cũng có xu hướng hiệu quả hơn khi nhắm vào các chế độ độc tài cá nhân hơn là nhắm vào các loại chế độ chuyên quyền khác bởi vì các nhà độc tài cá nhân phụ thuộc nhiều nhất vào sự bảo trợ của mình để giữ quyền lực. Cho đến nay, giới chóp bu của Nga chưa bao giờ cần phải lựa chọn giữa cuộc sống mà họ theo đuổi và Putin. Nhưng những bình luận của Chubais và Deripaska gợi ý rằng điều đó có thể thay đổi khi các lệnh trừng phạt bắt đầu có hiệu lực, đặc biệt nếu chúng được kết hợp với các nỗ lực chống tham nhũng tăng cường của Hoa Kỳ và Châu Âu. Nếu họ bị siết chặt, giới tinh hoa của Nga có thể đi đến quyết định rằng Putin không còn có thể đảm bảo lợi ích trong tương lai của họ và cố gắng thay thế ông bằng một nhà lãnh đạo sẽ rút khỏi Ukraine và khiến phương Tây tháo khoán tài sản của họ.

Cuối cùng, cuộc xung đột ở Ukraine có thể diễn biến thành một cuộc chiến tranh nổi dậy kéo dài, dần dà xói mòn sự kiên nhẫn của công chúng Nga. Nghiên cứu cho thấy rằng các nhà độc tài cá nhân sẵn sàng chấp nhận các cuộc tranh chấp quân sự với thương vong cao hơn các loại độc tài khác, nhưng điều đó không có nghĩa là công dân của họ cũng sẵn sàng chấp nhận như vậy. Ví dụ, ở Libya, cựu lãnh đạo Muammar al-Qaddafi đã tham gia vào các cuộc đàn áp mạnh tay để duy trì quyền kiểm soát đất nước khi chi phí cho các cuộc chiến tranh của ông ta tăng lên. Nhưng cuối cùng, khi đối mặt với điều kiện kinh tế tồi tệ, các công dân bình thường đã lật đổ chính phủ của ông ta một cách thô bạo. Ở Liên Xô, một cuộc xâm lược kéo dài và tốn kém vào Afghanistan đã khiến niềm tin vào chế độ của Đảng Cộng sản bị tiêu hao. Không phải là người ta không tưởng tượng được rằng sự kìm kẹp của Putin đối với Nga sẽ tuột khỏi bàn tay của ông nếu Ukraine trở thành một vũng lầy chiến sự.

MẤT LIÊN LẠC VỚI TÌNH HÌNH THỰC TẾ

Dự đoán về sự sụp đổ của một nhà lãnh đạo độc tài là một nỗ lực vô bổ. Những nhà độc tài yếu kém và liên tục bị đả kích có thể kéo lê chế độ của mình lâu hơn nhiều so với dự kiến của các nhà phân tích. Cựu Tổng thống Zimbabwe Robert Mugabe đã sống sót sau siêu lạm phát và thất bại trong bầu cử, nắm quyền mãi cho đến một thời điểm chỉ cách hai năm trước khi qua đời. Tổng thống Venezuela Nicolás Maduro vẫn tại vị, mặc dù nền kinh tế Venezuela đã hoàn toàn sụp đổ. Tương tự, những nhà lãnh đạo tỏ ra mạnh mẽ có thể bất ngờ bị lật đổ, như đã xảy ra với cựu Tổng thống Ai Cập Hosni Mubarak vào năm 2011 và Tổng thống Tunisia Zine el-Abidine Ben Ali cùng năm đó.

Nhưng các nhà phân tích đều biết rằng những nhà lãnh đạo cá nhân như Putin có nhiều khả năng mắc sai lầm trong chính sách đối ngoại hơn những loại độc tài khác. Họ vây quanh mình bằng những người chỉ biết vâng lời, những người chỉ nói với họ những gì họ muốn nghe và giấu đi những tin tức xấu, khiến những nhà độc tài này khó đưa ra quyết định sáng suốt. Liệu cuộc chiến lựa chọn của Putin có trở thành sai lầm khiến ông ấy có thể mất hết quyền lực hay không là một câu hỏi mở. Nhưng Nga đang gặp phải sự bất mãn ngày càng tăng từ công chúng, sự rạn nứt giữa các tầng lớp ưu tú và sự trừng phạt quốc tế trên diện rộng. Sự sụp đổ của Putin có thể không đến vào ngày mai hoặc ngày mốt, nhưng việc nắm giữ quyền lực của ông chắc chắn trở nên khó khăn hơn so với trước khi ông ấy đưa quân sang xâm lược Ukraine.

• ANDREA KENDALL-TAYLOR là nhà Nghiên cứu Cấp cao và Giám đốc Chương trình An ninh Xuyên Đại Tây Dương tại Trung tâm An ninh Mới của Mỹ. Từ năm 2015 đến 2018, bà là Phó Chuyên gia Tình báo Quốc gia về Nga và Âu-Á tại Hội đồng Tình báo Quốc gia.

• ERICA FRANTZ là Phó Giáo sư Khoa học Chính trị tại Đại học Bang Michigan.

7 tháng 3 lúc 04:10  ·