Việt Nam tại ngã ba đường: Thập diện mai phục

Nguyễn Quang Dy

Tuy không biết ai dịch tên bộ phim "Thập diện mai phục" (năm 2004) của Trương Nghệ Mưu thành "House of Flying Daggers" nhưng cái tên phim đó có vẻ hợp với thực trạng Việt Nam lúc này. Đất nước tại ngã ba đường, có quá nhiều rủi ro nguy hiểm, không chỉ có thiên tai mà còn nhân họa, không chỉ có thù trong mà còn giặc ngoài, rất dễ bị Bắc thuộc.

Tai họa đến hẹn lại lên

Như đến hẹn lại lên, mỗi năm khi tới mùa bão lụt, cả nước lại rộ lên bức xúc trước những tai họa kinh hoàng, gây tổn thất nặng nề về người và của. Nhưng khi mùa bão lụt qua đi, người ta lại chóng quên, để rồi đến năm sau tai họa lại ập đến lớn hơn. Trong khi các quan chức mải mê thu hồi vốn vì "tư duy nhiệm kì" thì người dân vẫn quen sống tạm bợ (như thời chiến). Trong khi các tượng đài hàng ngàn tỉ tại Sơn La, Lai Châu làm cạn kiệt ngân sách thì các biệt phủ trăm tỉ tại Yên Bái góp phần làm người dân càng thêm nghèo đói.

Tuy thiên tai vẫn xảy ra tại nhiều nước (do biến đổi khí hậu) nhưng nhân họa tại Việt Nam nổi cộm hơn (do lòng tham và ngu dốt). Người ta hồn nhiên tàn phá rừng đầu nguồn đến cạn kiệt và đổ xô đầu tư vào quá nhiều dự án thủy điện làm thay đổi môi trường. Đến mùa bão lụt, người ta lại hồn nhiên xả lũ "đúng quy trình" và để cho đê vỡ "theo kế hoạch". Không chỉ phá rừng đầu nguồn, người ta còn hồn nhiên định chặt hết cây xanh tại Hà Nội.

Không phải ngẫu nhiên mà Viện Gallup (năm 2012) đã xếp hạng Việt Nam là một trong những nước vô cảm nhất thế giới. Người Việt không những hồn nhiên đầu độc lẫn nhau bằng thực phẩm bẩn mà còn vô tư hủy hoại môi trường sống của mình và đồng loại, như phá rừng, gây ngập lụt bằng thủy điện, gây ô nhiễm không khí và nguồn nước bằng nhiệt điện (như Vĩnh Tân), bằng khai thác bauxite (như Nhân Cơ) và siêu dự án thép (Formosa). 

Tài nguyên và lòng tin cạn kiệt

Nước Việt Nam nổi tiếng về "rừng vàng biển bạc", người Việt nổi tiếng thông minh, cần cù, giàu lòng yêu nước nhưng tại sao đất nước vẫn tụt hậu? Trong khi rừng vàng bị phá gần hết, biển bạc ô nhiễm nặng, tài nguyên thiên nhiên cạn kiệt, ngân sách quốc gia gần trống rỗng, thu không đủ chi, phải tận thu ngân sách thì lòng tin của người dân cũng cạn kiệt. Cả quan lẫn dân đổ xô "tìm đường cứu nước" bằng cách chạy ra nước ngoài.   

Có những cái chết bất ngờ (đột tử) nhưng cũng có những cái chết từ từ (đẳng tử). Người dân chết do tai nạn giao thông (mỗi ngày trung bình 22 người), do lũ quét và sạt lở kinh hoàng (như tại Sơn La, Yên Bái, Hòa Bình), do xả lũ "đúng quy trình" (tại "khúc ruột miền Trung"), do hạn hán và ngập mặn (tại đồng bằng Nam bộ), do bệnh tật hiểm nghèo (như ung thư), do dịch bệnh nguy hiểm (như sốt xuất huyết), do ngộ độc thực phẩm hay tai nạn y tế vì nhầm thuốc và thuốc giả (như vụ Pharma), do bạo lực đường phố, học đường và ngay tại các lễ hội truyền thống. Từ lừa đảo, trộm chó, trộm bò đến cướp ngân hàng đang làm xã hội bất an. Rủi ro, nguy hiểm luôn rình rập người dân mọi nơi, mọi lúc, như "thập diện mai phục".

Tuy có nhiều nguyên nhân nhưng thực trạng giáo dục khủng hoảng, văn hóa suy đồi, môi trường sống không an toàn, đang gây tâm lý bất an trong cộng đồng (cả dân lẫn quan). Chất lượng giáo dục thấp nên năm 2016 có 225.000 sinh viên có bằng cử nhân hay thạc sỹ bị thất nghiệp (theo Dân Trí, 2016). Do khủng hoảng giáo dục, nên các gia đình nghèo khó ở nông thôn cũng như các gia đình khá giả ở thành phố đều tìm mọi cách để chạy cho con vào "trường quốc tế" (như Vinschool) hay đi học nước ngoài (như chạy loạn).

   

Bức tranh vẫn ảm đạm 

Chiến dịch chống tham nhũng ngày càng quyết liệt nhưng có vẻ chững lại (tại HNTƯ 6), như có dấu hiệu thỏa thuận ngầm giữa các phe phái. Thế và lực của phe Tổng bí thư tuy đã mạnh lên đáng kể nhưng dường như vẫn chưa đủ sức áp đảo đối phương. Cuộc chiến giữa các phe phái tuy căng thẳng nhưng vẫn chưa đến hồi kết (phải chờ HNTƯ 7). Tuy sức ép đòi đổi mới thể chế chính trị ngày càng mạnh nhưng hồ sơ nhân quyền ngày một xấu.

Theo các chuyên gia kinh tế, chỉ số kinh tế của Việt Nam năm 2017 tuy có dấu hiệu cải thiện (tăng trưởng quý 4 sẽ là 7,12%), nhưng không bền vững (lạm phát quý 4 sẽ vượt mức 4%) và bức tranh tài chính vẫn ảm đạm. Tình hình thâm hụt ngân sách và nợ công vẫn nan giải, thu không đủ chi, dự trữ ngoại hối chỉ đủ trả nợ nước ngoài đến hạn. Tỉ lệ bội chi ngân sách khoảng 6% GDP, gấp đôi mức an toàn theo tiêu chuẩn quốc tế (là 3%). Dư nợ Chính phủ năm 2015 là 94,3 tỉ USD (chiếm 61% GDP), trong khi nợ nước ngoài là 39,6 tỉ USD.

Theo chuyên gia Vũ Quang Việt, nếu tính cả nợ mà các doanh nghiệp nhà nước đã vay thì tổng số nợ công của Việt Nam năm 2016 khoảng 431 tỉ USD (chiếm 210% GDP). Trong khi đó, các chủ trương lớn của "chính phủ kiến tạo" như đổi mới thể chế và "nhất thể hóa" bộ máy cồng kềnh tốn kém, cũng như cổ phần hóa và chuyển đổi cơ cấu doanh nghiệp nhà nước (bị thua lỗ) vẫn đang dậm chân tại chỗ và trì trệ như những khẩu hiệu suông. Nếu bán các doanh nghiệp hàng đầu thì nguy cơ sẽ bị các doanh nghiệp Trung Quốc thôn tính.

Phải đổi mới vòng hai

Về đối ngoại, Việt Nam phụ thuộc quá nhiều vào Trung Quốc về kinh tế và chính trị nhưng quan hệ đối tác toàn diện với Mỹ lại bấp bênh (vì Trump thắng cử, bỏ rơi TPP). Quan hệ đối tác chiến lược với Đức lâm vào khủng hoảng sau vụ bắt cóc Trịnh Xuân Thanh. Quan hệ đối tác chiến lược với Nhật ngày càng quan trọng nhưng chưa thật vững chắc. ASEAN càng bị phân hóa và suy yếu do Trung Quốc thao túng, Việt Nam càng cô đơn.

Về an ninh quốc phòng, nguy cơ Việt Nam bị Trung Quốc bắt nạt, có thể mất nốt chủ quyền tại biển Đông ngày càng lớn, sau khi Trung Quốc dọa tấn công các vị trí của Việt Nam tại Trường Sa, buộc Repsol (Tây Ban Nha) phải rút khỏi mỏ dầu "Cá Rồng Đỏ" (lô 136/03). Nếu Trung Quốc tiến thêm một bước nữa, buộc OVL (Ấn Độ) rút lui khỏi dự án thăm dò dầu khí tại lô 128, và buộc ExxonMobil (Mỹ) không được hợp tác với Việt Nam để khai thác mỏ khí "Cá Voi Xanh" tại lô 118 thì biển Đông sẽ thành cái ao của Trung Quốc.

Đất nước bị các phe nhóm tranh giành quyền lực và lợi ích, "ăn không từ cái gì", gây tụt hậu và chia rẽ ngày càng nghiêm trọng, làm dân chúng mất hết lòng tin, phải "bỏ phiếu bằng chân". Nếu không đổi mới thể chế và dân chủ hóa thì người Việt không thể hòa giải và Việt Nam dễ trở thành miếng mồi ngon, Bắc thuộc lần nữa. Người Việt đang đứng trước ngã ba lịch sử với "thập diện mai phục" nên phải tỉnh ngộ để đổi mới vòng hai.

N.Q.D