VN: 'Bảo trợ chính trị' đang gây nguy hại cho chế độ?

PGS. TS. Phạm Quý Thọ Gửi cho BBC News Tiếng Việt từ Hà Nội

 Ban lãnh đạo Việt Nam đang tỏ cho thấy có 'quyết tâm cao' trong chống tham nhũng và chỉnh đốn đảng, những liệu còn có những thách thức nào đặt ra?

Đảng Cộng sản Việt Nam đang đẩy mạnh chiến dịch chống tham nhũng, một số vụ án được khởi tố, nhiều lãnh đạo bị Đảng kỷ luật, nhiều cá nhân bị đưa ra xét xử, tuy nhiên tội tham nhũng đã không được chỉ đích danh.

Trong nhiều vụ xét xử, phần lớn các bị cáo nguyên là các cán bộ đảng hay lãnh đạo các các tập đoàn nhà nước bị tuyên với tội danh 'cố ý làm trái các quy định pháp luật làm thất thoát tài sản nhà nước, gây hậu quả nghiêm trọng'.

Câu hỏi đặt ra là tại sao nhiều vụ việc đã diễn ra trong nhiều năm trước, nay mới bị khởi tố, điều tra và xét xử? Phải chăng có sự 'chống lưng','bao che' từ các thế lực nào đó? 

Chủ nghĩa bảo trợ được cho là hiện tượng nội sinh trong quá trình tiến đến nhà nước hiện đại. Tuy nhiên, hiện nay nó thách thức sự lãnh đạo tuyệt đối của Đảng cộng sản

PGS. TS. Phạm Quý Thọ

Hiện tượng này gọi là chủ nghĩa bảo trợ. Đó là sự trao đổi phiếu bầu và ủng hộ chính trị để đổi lấy lợi ích cá nhân. Nghĩa là kiểu quan hệ trong đó những người có thế lực bảo trợ cho những người dưới quyền hoặc có liên quan để có được ủng hộ chính trị, chẳng hạn qua lá phiếu, còn người được bảo trợ nhận được lợi ích cho bản thân, như ân huệ, hàng hóa, dịch vụ.

Chủ nghĩa bảo trợ tạo ra các nhóm lợi ích và có liên hệ với tham nhũng. Tham nhũng do tha hóa quyền lực bởi một số nguyên nhân cơ bản, trong đó có sự bảo trợ chính trị. Nhận diện các hình thức bảo trợ và làm rõ bản chất của hiện tượng này, không những sẽ giải nghĩa thực chất chiến dịch chống tham nhũng, mà còn gợi mở nhìn nhận về những nỗ lực củng cổ tổ chức đảng và cải tổ bộ máy nhà nước hiện nay.

Ông Đinh La Thăng bị tuyên 13 năm tù trong phiên xử kết thúc hôm 22/1/2018

Chủ nghĩa bảo trợ được cho là hiện tượng nội sinh trong quá trình tiến đến nhà nước hiện đại. Tuy nhiên, hiện nay nó thách thức sự lãnh đạo tuyệt đối của Đảng cộng sản (CS). Đảng đang nỗ lực loại bỏ nó.

'Loại khỏi cuộc chơi?'

Nguyên tắc sống còn trong hoạt động của Đảng CS là tập trung quyền lực. Ai thách đố nguyên tắc này sẽ bị loại khỏi cuộc chơi.

Những lãnh đạo vi phạm nguyên tắc này được xử lý nội bộ đảng, không công khai. Lịch sử đảng ghi nhận những cá nhân như Hoàng Văn Hoan, Trần Xuân Bách, Nguyễn Hà Phan là những nguyên ủy viên Bộ chính trị (BCT) bị xử lý kỷ luật đảng.

Tuy nhiên, hiện nay nguyên ủy viên BCT Đinh La Thăng không chỉ bị đảng kỷ luật mà còn bị đưa ra xét xử trước tòa ở hai vụ án với tội danh cố ý làm trái gây hậu quả nghiêm trọng với hai bản án là 13 và 18 năm tù giam. 

Tại sao không thể kỷ luật người mà Đảng 'phân công' 'phân quyền'? Truyền thống đoàn kết, thống nhất trong Đảng đã bị thách thức? Sự đồn đoán về phe phái, phe đảng, phe chính phủ từ 'lề trái' có thể chỉ là suy đoán?

PGS. TS. Phạm Quý Thọ

Hai phiên tòa xử sơ thẩm bị cáo Thăng tương đối công khai. Bị cáo nhiều lần kêu oan với các lý do, trong đó cho rằng không thể thực hiện hành vi đó nếu không có chủ trương, và tiếp tục kháng cáo lên tòa cấp cao hơn.

Bốn năm trước, năm 2014, tại Hội nghị trung ương 6 khóa 11 của Đảng BCT nhất trí kỷ luật Nguyên thủ tướng hai nhiệm kỳ 2006-2016, song hơn 70% số ủy viên Ban chấp hành trung ương (BCHTƯ) không đồng ý.

Tại sao không thể kỷ luật người mà Đảng 'phân công' 'phân quyền'? Truyền thống đoàn kết, thống nhất trong Đảng đã bị thách thức? Sự đồn đoán về phe phái, phe đảng, phe chính phủ từ 'lề trái' có thể chỉ là suy đoán?

Chủ nghĩa bảo trợ đang lan rộng ở các cấp các ngành và lĩnh vực, gây nguy hại cho sự tồn vong chế độ. 

Tướng Phan Văn Vĩnh bị bắt và khởi tố hôm 6/4/2018 liên quan tới một vụ án cờ bạc quy mô lớn

Những kết luật kỷ luật đảng và các vụ án được khởi tố gần đây giải thích rõ hơn hiện tượng này. Đằng sau các bản án đều có dấu ấn của 'sự bảo kê' dưới các hình thức khác nhau của các cán bộ lãnh đạo:

Nguyên bộ trưởng Bộ Công thương bị kỷ luật do sai phạm trong quy trình bổ nhiệm cán bộ; Trong 'vụ Mobifone mua AVG', theo kết luận của Thanh tra Chính phủ, đã có nhiều lãnh đạo tại một số bộ có sai phạm, gây thất thoát tài sản nhà nước lên đến gần 7000 tỷ đồng;

Nguyên các tướng công an như cựu tổng cục trưởng cảnh sát và cục trưởng Cục Cảnh sát phòng chống tội phạm sử dụng công nghệ cao… tổ chức, bảo kê cho mạng lưới đánh bạc lớn online; Điều tra mở rộng vụ án 'Vũ nhôm' phát hiện đường dây bảo kê, trong đó khởi tố cựu Phó tổng cục trưởng Tổng cục tình báo, hai đời nguyên chủ tịch tỉnh Đà Nẵng trong thời kỳ 2006 - 2014, và nguyên bí thư Đà Nẵng đã bị cách chức vào cuối năm 2017; 

Quy tắc cơ bản của chủ nghĩa bảo trợ là 'lòng tốt có đi có lại'. Lợi ích cá nhân vốn là bản chất của chủ nghĩa bảo trợ, và trong thời kỳ chuyển đổi sang kinh tế thị trường nó sẽ mạnh hơn và lấn át các chính sách, quy định hiện hành của đảng và nhà nước

PGS. TS. Phạm Quý Thọ

Các lãnh đạo cấp địa phương 'bảo trợ' cho các quan hệ thân hữu, con cháu, họ hàng, như Quảng Nam, Hà Giang, Hà Nội, Đắc Lắc…; Cán bộ cấp phường bảo kê cho các hàng quán vỉa hè, các bãi trông xe; Các lãnh đạo ngân hàng, doanh nghiệp nhà nước, và đơn vị công lập được bảo trợ vì lợi ích kinh tế…

Quy tắc cơ bản của chủ nghĩa bảo trợ là 'lòng tốt có đi có lại'. Lợi ích cá nhân vốn là bản chất của chủ nghĩa bảo trợ, và trong thời kỳ chuyển đổi sang kinh tế thị trường nó sẽ mạnh hơn và lấn át các chính sách, quy định hiện hành của đảng và nhà nước.

Ông Trần Quốc Vượng (trái) là người ký cả Quy định 102 lẫn Văn bản 04 hướng dẫn thi hành "xử lý kỷ luật đảng viên có vi phạm"

Sự bảo trợ làm suy yếu năng lực nhà nước. Bộ máy công quyền đang phình to khiến Đảng cải cách mạnh hơn bộ máy cán bộ, công chức. Những động thái tức thì, cấp thiết để tập trung quyền lực đã được thực thi. Đảng đã kịp thời 'bịt' lỗ hổng này bằng việc ban hành và thực hiện các quyết định định liên quan đến quy trình kỷ luật và bổ nhiệm, giới thiệu cán bộ đảng ứng cử, … Các đề án về tổ chức, xây dựng đảng, quy hoạch cán bộ cấp chiến lược, cải cách bộ máy đang được khởi động. Phải chăng đề án cải tổ Bộ Công an đang là lựa chọn khởi đầu. Với những nỗ lực 'nhốt quyền lực' trong 'lồng pháp luật, cơ chế' Đảng đang chủ trương cải cách theo phương châm 'ổn định chính trị', xã hội và thay đổi từ từ.

Hệ thống chính trị hiện hành có đặc trưng là quyền lực tập trung cao, thiếu cơ chế giám sát hữu hiệu, các cán bộ lãnh đạo đảng, nhà nước chi phối các hoạt động phân phối tài nguyên và nguồn lực công. Bởi vậy các quan hệ bảo trợ chính trị và kinh tế dễ dàng xuất hiện ở cả hai phía: người bảo trợ và người được bảo trợ. Mỗi khi đạt được quyền lực chính trị, người bảo trợ thích ứng với hệ thống thứ bậc để củng cố địa vị của chính mình, gia đình và bạn bè. Những người được bảo trợ tìm được lợi ích cá nhân để ủng hộ mối quan hệ này.

Đảng nỗ lực duy trì tính chính danh thông qua thúc đẩy tăng trưởng kinh tế nhờ thị trường khi còn thiếu những nền tảng vận hành của nó liệu có thể đưa đến một mô hình phát triển đất nước bền vững?

PGS. TS. Phạm Quý Thọ

Dưới góc nhìn xây dựng thể chế, chủ nghĩa bảo trợ được hình thành và củng cố bởi những tư tưởng, lễ nghi, thậm chí là tôn giáo biện minh cho các đường dây bảo trợ hoặc các nhóm lợi ích. Nghị quyết TƯ 4 khóa 12 nhận định hiện tượng đó là 'sự thoái hóa về tư tưởng và đạo đức' của một bộ phận cán bộ đảng viên.

Ngoài ra, chủ nghĩa bảo trợ được coi là hình thức huy động chính trị hiệu quả trong những xã hội có mức thu nhập và chất lượng giáo dục thấp, quan hệ thân hữu dựa vào gia đình, bạn bè là khuynh hướng tự nhiên của con người không thể giải quyết triệt để nếu thiếu một động cơ mạnh mẽ thúc đẩy người ta hành động.

Độc tôn chính trị sẽ loại bỏ mọi lực lượng xã hội mới, kể cả tổ chức xã hội dân sự có ích cho việc tạo ra một nhà nước trong sạch, hiện đại. Đảng nỗ lực duy trì tính chính danh thông qua thúc đẩy tăng trưởng kinh tế nhờ thị trường khi còn thiếu những nền tảng vận hành của nó liệu có thể đưa đến một mô hình phát triển đất nước bền vững?

Quan điểm trong xây dựng thể chế rằng xã hội cần trật tự trước khi cần đến dân chủ, và sẽ tốt hơn nếu xã hội từ một chính quyền chuyên chế quá độ lên một hệ thống chính trị và kinh tế hiện đại, thay vì cố gắng thay đổi trực tiếp lên dân chủ liệu có chỗ đứng nếu phải trả giá đắt vì mất dân chủ?

Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, một nhà phân tích về chính sách công, nguyên Chủ nhiệm Khoa Chính sách Công, thuộc Học viện Chính sách và Phát triển, Bộ Kế hoạch & Đầu tư của Việt Nam.